محله فرحزاد

تاریخ فرحزاد مربوط به قبل از اسلام است،چون آثاری که در فرحزاد به وسیله باستان شناسان کشف شده است نشان دهنده یک تاریخ قدیمی است که دارای سکنه بوده است.آثار ساختمانی در نقاط مختلف فرح زاد و باغات آن پیدا شده است و حکایت از آن می کندکه قبل از این فرحزاد کنونی فرحزاد دیگری بوده است که بر اثر حوادثی چون سیل یا زلزله ویران گشته و فرحزاد دیگری بر روی آن ساخته شده است.یکی از این آثار قدیمی سنگی است نوشته شده که توسط باستان شناسان پیدا شده و الان در موزه ایران باستان است.(مشکانیان، 1355،ص23)چند ظرف قديمي مسي در حسينيه فرحزاد وجود دارد كه تاريخ وقف آنها مربوط به 150 سال پيش است.همچنين ظروفي در محله پيدا كرده اند كه قدمت آنها به سيصد سال مي رسد.(

آقای دکتر حسین کریمان در کتاب ری باستان در وجه تسمیه فرحزاد چنین آورده اند: این آبادی که تا کنون آن را فرح زاد گویند، بسیار قدیمی است و در کتاب منتقه الطالبیه به صورت "فرزاد" از سواد ری درج آمده و روایت آن کتاب در جنه التعلیم نیز ذکرگردیده است.فرزاد در کتاب النقض " برزاد"ثبت شده و مولف به طنز خطاب بحضم ،نسبت به سه دیه در ونک "و"کن"و برزاد" که مردمش زیدی مذهب بوده اند چنین گفته : "بایستو که این ملحدی( به طعنه کنایت از پیروی مذهب زیدیه) از ری برداشته بودندی و ونک و کن و برزاد خراب کرده بودندی." یاقوت در معجم البدان نوشته:"فرزاد بفتح اوله و نشویه ثانیه و فتحه ثم زاء و اخبره ذال معجمعه من قری الری". مرحوم عباس اقبال در مقالتی در مجله یادگار ذکر کرده:"فرح زاد قریه دیگری است در شمال غربی تهران بین تجریش و کن. نام این قریه در کتاب منتقه الطالبیه مذکور است. اما به شکل فرزاد که املای صحیح قدیم آن فره زاد است به تشدید راء. بعدها قیاس عامیانه، فره را که به تدریج به تخفیف راء استعمال می شد، به فرح عربی مبدل ساخته و فره زاد و فرزاد را فرح زاد کرده است

روستای فرحزاد که نام خود ر ا به دره و رودخانه مجاور بخشیده از یک پیشینه تاریخی نیرومند برخوردار است . در کتاب معروف "معجم البلدان" یاقوت حموی ( قرن 7 هجری) نام این روستا به صورت "فرزاد" به عنو ان یکی از دهات ری به حساب آمده است(سراوند،1384،ص86) بنا به نظر آقايان فرحزادي به آن پريزاد نيز مي گفته اند. (حسين و رحيم فرحزادي، لآلي،مصاحبه شفاهي) گرچه آقاي لالي معتقد است كه برخي مي گويند چون زادگاه فرح پهلوي است به آن فرحزاد مي گويند..( لآلي،مصاحبه شفاهي) همچنین سابقه بنای دو امامزاده که در کنار ده قرار دارد به عهد صفوی برمی گردد . در اسناد قدیمی نام ده فرحزاد به صورت های فره زاد، فرزاد و فرح زاد آمده ولی درسال های اخیر بیشتر به صورت فرحزاد شناخته شده است . روستای فرحزاد به دلیل استقرار در مسیر امامزاده داود مورد علاقه و توجه زایران فراوان این امامزاده بوده است، به طوری که مسیر اصلی که از حاشیه روستا می گذشته به جاده امامزاده داود معروف بوده و در حال حاضر نیز به این نام خوانده می شود .بدین ترتیب وجود زیارتگاه قدیمی امامزاده داود در ارتفاعات پرشکوه دره فرحزاد و مسیر زیبای قدیمی آن( جاده امامزاده داود ) یکی از جاذبه های سیاحتی و زیارتی مردم تهران قدیم بوده است.ین ویژگی، ده فرحزاد و مسیر آن را به یکی از تفرجگاه های عمده عامه مردم تهران قدیم- کسانی که دسترسی آسان به مراکز ییلاقی اعیان نشین نداشتند- تبدیل کرده بود . از سال 1371 جاده جدید به امامزاده داوود از طریق جاده کن – سولقان دایر گردیده و لذا مسیر قدیمی تا حدود زیادی جنبه زیارتی خود را از دست داده ولی جاذبه و سابقه تفرجی خود را همچنان حفظ کرده است .در حال حاضر ده فرحزاد با باغات و را سته های تفرجی خود یکی از معدود گردشگاه های عمومی کلانشهر تهران محسوب می شود که تا حدود زیادی هنوز هویت تاریخی و سنت های فرهنگی ملی و بومی ر ا حفظ کرده است

بر اساس عکس هو ایی سال 1335 ، هسته اولیه ده فرحزاد در حاشیه خیابان امامزاده داود شکل یافته که محدوده اطراف حسینیه فرحزاد و مسجد امام حاضر را شامل می شود . در این دوران( دوره اول پهلوی دوم ) اتفاق مهمی جز گرایش به توسعه باغات واستفاده از محدوده مورد نظر به عنو ان حومه شهری سبز و ییلاقی صورت نپذیرفت وتوسعه باغات و دیوارکشی اراضی فرحزاد آغاز گردید . در سال های بعد( تا قبل از انقلاب ) توسعه ده و ساخت و ساز بسیار محدود صورت گرفته و تنها در ناحیه جنوبی ساخت و سازهایی انجام شده است

در محدوده مورد مطالعه فرحزاد خصوصیات کالبدی و پیکر و سیمای کل محدوده تقریبا مشابه است ، اما جدایی گزینی های قومی ساکنین باعث ایجاد محلات متفاوت با کانون های خاص خود گردیده است . این محلا ت عبارتند از : محله فرحزادی ها ، محله ترک ها و الموتی ها ، محله قوچانی ها و محله ای با بافت اجتماعی مختلط که قسمتی از آن متعلق به فرحزادی هاست . هر کدام از این محلات دارای یک مرکز اصلی و مهم هستند که همان مساجد می باشند . این مساجد با نام هرکد ام از قومیت ها مشخص شده اند و مهمترین مرجع مردم محله می باشند .لازم به ذکر است که محله فرحزادی ها بعلت قدمت تاریخی آن و بعنوان هسته اولیه ده فرحز اد از موقعیت ویژه ای درساختار محدوده برخوردار است . اماکن و مساجد قدیمی دراین محله قرار دارند،در نتیجه هویت تاریخی محدوده فرحزاد با این محله تعریف و توصیف می گردد

همانطور که گفته شد ، محلا ت موجود در محدوده فرحز اد نقش مهم و اساسی در تعریف سازمان فضایی آن دارند . این محدوده با بافت ارگانیک و خودرو و با ساختار عمدتا سنتی و ترکیب با باغات و کریدورها و یا راه های پیچ در پیچ تعریف می شود و عمدتا در تمامی قسمت های آن تشابه کالبدی دیده شده و در جزییاتی نظیر قدمت و کیفیت ابنیه و .... تمایزاتی به چشم می خورد. بدین ترتیب مهمترین و قوی ترین عامل بوجود آورنده تقسیمات درونی در محدوده مذکور تفاوت فاحش در بافت اجتماعی و قومی ساکنین است .تمرکز اسکان قومیت های خاص در فرحزاد باعث ایجاد هسته های تقریبا مشخص اجتماعی و محلی گردیده است . محله الموتی ها و ترک ها در شمال محدوده که به محله ذو الفقار نیز مشهوراست . محله فرحزادی ها یا ده فرحزاد در حاشیه رودخانه فرحزاد و خیابان امامزاده داود و در قسمت غربی محدوده ، محله قوچانی ها معروف به توتستان در جنوب شرق ومحله ای با بافت اجتماعی مختلط در جنوب غرب محدوده که اکثریت آن با فرحزادی ها ست و به محله آبشار معروف است .براین اساس هر قومیت در محدوده فرحزاد مسجد وتکیه خاص خود را داراست که مهمترین مرکز و مرجع ساکنین آن محل بوده و به عبارت دیگر مرکز اصلی فضایی و اجتماعی ساکنین است . بافت قدیم محدوده (محله فرحزادی ها ) را می تو ان با توجه به قدمت بافت و با استفاده از عکس های هوایی سال 1335 تشخیص داد . این محدوده هسته اولیه بافت فرحزاد بوده است . پس از آن شکل گیری محله ترک ها و الموتی ها و محله آبشار قابل تشخیص است و شکل گیری محله قوچانی ها در آخرین مرحله تکوین محدوده حاضر قر ار می گیرد

ساكنان اوليه فرحزاد از مازندران و خراسان به فرحزاد آمدند. اما در حال حاضر اقوام مختلفي از كرد ،لر ترك،افغاني و ... درمحله ساكن هستند.

اماکن مذهبی موجود در محدوده شامل مساجد مختلف ، امامزاده و گورستان قدیمی فرحزاد می باشند . امامزاده ابوطالب و گورستان هم جوار با آن به دلیل قدمت تاریخی و ارزش زیارتی آن نقش مهمی در ساختار ذهنی ساکنین داشته و از عناصرشاخص و مهم ساختار محله فرحزاد به شمار می رود(سراوند،1384،ص112)امامزاده ابوطالب از نوادگان امام سجاد است .ازدیگر اماکن مذهبی، مساجد محله می باشند . این مساجد مهمترین مرجع ساکنین جهت حل مسائل و مشکلات محله و مراکز تجمع آنان بوده و بدین جهت در ذهن و نظر مردم نقش خاصی دارند.این مساجد عبارتند از : مسجد(امام) جامع فرحزاد ، حسینیه فرحزاد ، مسجد امام سجاد(مسجد قوچانی ها ) ، مسجد خلخالی ها ، مسجد الموتی ها و حوزه علمیه

بافت مسکونی فرحزاد متأثر از ویژگی های طبیعی چون توپوگرافی ، باغات و فضای سبز و الگوی سکونت و شیوه گسترش کالبدی خود است. به غیر از قسمت هایی از جنوب محدوده دارای بافتی ارگانیک با خصوصیاتی متنوع از نظر جهت گیری اقلیمی می باشد. هسته اصلی ده قدیمی فرحزاد بعلاوه باغات پایین دست آن در طول زمان و تحت تأثیر عوامل مختلفی چون نحوه تفکیک باغات و اراضی یا به عبارتی مالکیت های بزرگ و وضعیت توپوگرافی محدوده ، بافتی ارگانیک با هویت بومی را به وجود آورده است که از این جهت این بافت را می توان بافتی واجد ارزش های بومی دانست.در کنار این هسته قدیمی بافت های حاشیه ای بسیاری در سال های اخیر ایجاد شده اند که به جهت ساختار شبکه و نحوه تفکیک قطعات از جمله بافت های خودرو به شمار می آیند که فاقد هرگونه ارزش کالبدی و فرهنگی بوده و در عین حال مشکلات بسیاری نیز به وجود آورده و به سرعت در حال نفوذ به درون بافت های اطراف نیز می باشند.بطور کلی گسترش بافت فرحزاد را می توان به مثابه رشد درختی در نظر گرفت که محور اصلی فرحزادی و امامزاده داوود که در گذشته مسیر عبور کاروان های زیارتی بوده به عنوان بدنه این درخت و دسترسی های منشعب از این بدنه اصلی با انشعابات پی در پی چون شاخه های آن به درونی ترین نقاط بافت نفوذ کرده و فضاهای نیمه عمومی و خصوصی را شکل می دهند.

الگوی اول بافت ارگانیک محدوده ده قدیم فرحزاد را شامل می شود که متأثر از ویژگی های طبیعی(اراضی دامنه ای و تپه ماهوری )؛ اقتصاد محلی ( باغات وکشت های جالیزی ) وفرهنگی روستائی شکل گرفته است. جاده امامزاده داوود به عنوان مهمترین راه دسترسی فرحزاد به تهران و گذرها و کوچه های کم عرض و با پیچ و خم زیاد منشعب از آن، معماری بومی با تنوع در الگوی اشغال و جهت گیری اقلیمی و درختان کهنسال باقیمانده در مسیر های تردد از ویژگی های اصلی این بافت به شمار می آیند.عوامل موثر بر شکل گیری این بافت را می توان ناشی از شیوه های اولیه تفکیک باغات و وضعیت توپوگرافی محدوده دانست که به صورت دو لبه قوی از چهار جهت شکل بیرونی بافت را به وجود می اورد. شکل گیری درونی بافت نیز منطبق بر وضعیت توپوگرافی محدوده ، دسترسی های شمالی-جنوبی جهت ارتباطات درونی بافت و کوچه های شرقی- غربی جهت دسترسی به باغات حاشیه مسیل و به تبع آنها تفکیک و جهت گیری واحد های مسکونی ایجاد شده اند. سلسله مراتب هر یک از محورهای فوق نیز با توجه به کاربری های مجاور آن و نزدیکی به لبه های بیان شده به صورت ارگانیک تعریف شده است.

الگوی دوم شامل بافت های حاشیه ایست که به صورت غیر رسمی بافتی خودرو و با تراکم بالای جمعیتی را به وجود آورده اند. این بافت ها که عمدتاً در شمال شرقی و همچنین حاشیه ده قدیم و در نزدیکی مسیل فرحزاد واقع شده اند دارای معضلات بی شماری بوده و نیازمند سیاست های بهسازی و ساماندهی می باشند.الگوی مسکونی متداول در بافت فوق شامل ساختمان هایی بوده که به صورت غیر رسمی عمدتاً درالگوی دوم بافت یا بافت حاشیه ای) و یا به اشکال غیر منظم (شامل بناهای با معماری ابتدائی و در بافت الگوی اول ) شکل گرفته اند که به جهت تعدد شکل و ساختار ، ویژگی خاصی را نمی توان برای آنها متصور شد.اگرچه ظاهر هر دو بافت ( الگوی اول بافت قدیم روستا و بافت های شکل گرفته اخیر) ظاهراً مشابه است ولی این تشابه صوری است . ساخت و ساز گام به گام وعوارض نامناسب زمین مهمترین عوامل تشابه دو بافت است . ولی الگوی سکونت ریشه دار روستائی ، سرعت و رشد کند آن و تبعیت از شیوه های تفیک اراضی سنتی ( به ویژه شیوه های باغداری ) در قطعات نسبتاً متوسط عوامل اصلی تفاوت با بافتی بدون هویت ، در قطعات ریز و بدون هیچگونه انتظام و ارتباط با ساختار اجتماعی و فرهنگی است.

الگوی سوم در جنوب و جنوب شرقی محدوده وتحت تأثیر ساخت و سازهای شهری منطقه و تابع طرح تفصیلی تهران شکل گرفته است. نظم شبکه معابر و الگوی ساختمانی این محدوده را می توان از ویژگی های متأثر از محیط بیرونی و همجوار فرحزاد دانست.الگوی سوم که عمدتاً ساخت و ساز های جدید را در بر می گیرد از ضوابط تیپ ساختمانی مصوب شهر تهران (سطح اشغال 60 % ضلع شمالی) تبعیت می کند

الگوی چهارم الگوی استقرار قطعه در محدوده باغات و فضای سبز حاشیه مسیل می باشد.دراین بافت که از نوع بافت ارگانیک تاریخی فرحزاد است ، کوچه باغ شکل غالب دسترسی درونی بافت بوده که به صورت محدود از لابلای دیوارهای باغات عبور می کند . تفکیک قطعات درشت دانه به دلیل مالکیت های بزرگ اراضی در این بافت از ویژگی های عمده به شمار می رود. (سراوند،1384،ص106) پهنه میانی بافت فرحزاد به دلیل عملکرد عمده غیر مسکونی و موقعیت قرارگیری در جوار محور فرحزادی و امامزاده، گونه پنجمی از بافت را به وجود می آورد که به دلیل تداخ لگونه های مختلف بافت ارگانیک و نیمه شطرنجی به عنوان الگوی جداگانه به آن اشاره می شود.قسمت عمده ای از ساختار اصلی این محدوده جزئی از بافت قدیم روستای فرحزاد بوده و شکل گیری عملکردهای گردشگری و خدماتی به همراه هجوم حاشیه نشینی ساختار ارگانیک آن را دچار تغییراتی ساخته ، بدین جهت نوع پنچم الگوی بافت جهت معرفی پهنه فوق به کاررفته است

محدوده مورد مطالعه داراي هشت حلقه چاه مي باشد كه در گذشته نه چندان دور اين چاه هابه مصرف شرب مي رسيدند. اما در حال حاضر اين چاه ها استفاده هاي مختلفي همچون كشاورزي، و آبياري باغات و فضاي سبز دارند. ولي امروزه با گسترش شبكه آب رساني به منطقه، آب اين چاه ها به عنوان شرب استفاده نمي شود و از آن بيشتر براي آبياري باغات و فضاي سبز وشستشو استفاده مي شود. (سراوند،،1384 ص 63)همچنين فرحزاد داراي چشمه هايي بوده است كه از جمله آنان بايد به سراي چشمه،چشمه دلاور و چشمه خوني اشاره كرد.

رودخانه فرحزاد به عنوان مهم ترين منبع طبيعي آب منطقه در بخش غربي محدوده، مرزمحدوده مورد مطالعه مي باشد كه در حال حاظر به عنوان كانال هدايت كننده و انتقال كننده پساب هاي توليد شده از كارگاه ها، خانه ها و ديگر اماكن عمل مي نمايد.حوزه آبخيز رودخانه فرحزاد در دامنه جنوبي البرز مركزي و در شمال غرب شهر تهران واقع شده است . رودخانه از ارتفاع 3410 متري از بالاي امام زاده داود در شمال غرب تهران سرچشمه گرفته و درمسير خود پس از عبور از بخش هاي كوهستاني در شمال حوزه آبخيز وارد منطقه شهري شده و درصادقيه از بلوار مهتاب گذشته و در محدوده شهري حوزه آبخيز خود با پل هايي نظير نيايش و همت روبرو است كه مسير عبور آب را از حالت طبيعي خود خارج ساخته و به كانال هاي مصنوعي هدايت مي كند. ضمن آن كه به علت حجم عظيم خاكريز در داخل دره كه براي احداث پل انجام شده است،مسير عبور آب محدود گشته و در صورت سيلاب خطر آخرين خواهد بود. اين بخش از حوزه توسط دو بزرگراه به نام هاي اشرفي اصفهاني( واقع در غرب رودخانه) و يادگار امام( در شرق رودخانه)بريده شده است .رودخانه فرحزاد در نيمه راه به كانال آب راه اوين مي پيوندد و از اين طريق به رودخانه كن منتهي مي شود. آب آن در قديم به مصرف آبياري زمين ها و باغ هاي منطقه مي رسيد

قنوات موجود در منطقه مورد استفاده شستشو و آبياري باغات و فضاي سبز قرار مي گيرد.در محدوده مورد مطالعه تعداد پنج رشته قنات وجود دارد. (سراوند،1384، ص 64)از جمله اين قنات ها بايد به قنات منگول اشاره كرد.